دست یابی به سطح توسعه ­یافتگی منطقه درسند چشم انداز ۱۴۰۴

به گزارش پگاه خبر؛در سند چشم انداز ۱۴۰۴ روندشناسی وضعیت علمی ـ اقتصادی، به عنوان پیش ­زمینه­ ی تحرکات کشور برای دست یابی به سطح توسعه ­یافتگی در منطقه تأکید شده است. در این نگاه بُعد علمی و پژوهشی برمبنای روحیات و تلاش های جهادی و کوشش در جهت نهادینگی جنبش علم و نهضت نرم افزاری به عنوان زیربنا و شاکله­ی اصلی  توسعه و پیشرفت کشور مطرح است. برای سنجش وضعیت علمی کشورها به صورت کمی و کیفی مجلات و منابع معتبر علمی در سطح دنیا مطرح  است. به رغم اینکه در بسیاری از موارد ازجمله نانو و علوم هسته ای ـ نظامی پیشرفت های چشمگیری صورت گرفته است اما به دلیل عدم ارتباطات فراملی، تحریم های مختلف جایگاه و سنجش اثرگذاری کشور به طور واقعی مشخص نشده است.

اهمیت و ارزش تحقیق

توجه به علم و تفکر محوریت اصلی آموزه های دین اسلام را تشکیل می دهد. جمهوری اسلامی ایران و به طور اخص سند چشم انداز افق ۱۴۰۴ با تکیه بر اندیشه های مقام معظم رهبری براین امر اصرار و تأکید فراوان داشته اند و از جنبش و نهضت نرم افزاری و علم آموزی به عنوان بسترساز استقلال فرهنگی، اقتصادی و حل وفصل مشکلات جامعه بر اساس ارزش های درونی یادشده است. ازآنجاکه عملکرد پژوهشگران ایرانی و به تبع آن، نظام علمی ایران طی سال های اخیر، تنها بر اساس تعداد مقالات نمایه شده در پایگاه های استنادی یا تعداد استنادات به مقالات ایرانی، موردبررسی قرارگرفته است، نیاز به استفاده از روش های چند معیاره برای دستیابی به تصویری واقعی از نظام علمی ایران در مقایسه با کشورهای رقیب منطقه بپردازد، احساس می شود؛ بنابراین، هدف از انجام این پژوهش، ارائه تصویری واقعی و دقیق از جایگاه علمی ایران برای پاسخ گویی به نیازهای بیشتر بیان شده است. نتایج این پژوهش می تواند در راستای سیاست گذاری های کلان علمی کشور و برنامه های راهبردی و عملیاتی مرکز تحقیقات سیاست علمی و نیز اتخاذ تصمیمات کلیدی برای بهبود و پیشبرد سند چشم انداز علمی کشور مورداستفاده قرار گیرد. در همین چارچوب این پژوهش می کوشد راهبردهایی جهت افزایش تعاملات مرکز با نهادهای سیاست گذار حوزه علم در سطح ملی و بین المللی گزارش درستی از وضعیت کشور ارائه دهد.

سیاست علمی مناسب و سنجش علم در جمهوری اسلامی ایران

بر اساس سند چشم انداز ۱۴۰۴، در چشم انداز بیست ساله، ایران کشوری توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی و علمی در سطح منطقه است. تحقق اهداف چشم انداز در ابعاد علمی و پژوهشی، مستلزم یک عزم و جهاد علمی است. فرمان جنبش تولید علم و نهضت نرم افزاری که توسط مقام معظم رهبری صادرشده است و نیز تأکید ایشان برداشتن نقشه جامع علمی کشور از یک سو مبین تأکید و درخواست مشارکت دانشگاه ها، دانشمندان، صاحب نظران و محققان کشور در راستای تحرک علمی است.

یکی از ملزومات سیاست گذاری کارآمد و درست در حوزه علم و پایش و تحلیل کمی و کیفی، حرکت کشور دراین راستا با روش علم سنجی است. علم سنجی، علاوه بر سنجش تحقیقات و تولیدات علمی، به ارزیابی و تعیین معیارهای مدیریتی مانند بودجه، جایگاه و بازده دانشگاه ها و مراکز علمی می پردازد. اساس کار این علم، بررسی چهار متغیر اصلی است که شامل گزارش های علمی منتشرشده، استناد به نتایج یک تحقیق علمی پس از انتشار، بررسی منابع پژوهش های علمی و وابستگی مؤسسانی محققان و نویسندگان می شود. علم سنجی پس از بررسی همه جانبه، با ارائه ترکیبی مناسب از شاخص ها، به تبیین روند تولید علم و بازدهی پژوهش های علمی می پردازد؛ ازاین رو نیاز به استفاده از روش های چند معیاره برای سنجش پیچیدگی علمی ایران در مقایسه با کشورهای منطقه به منظور سیاست گذاری مؤثرتر احساس می شود. در ادامه به بررسی پایگاه های مهم سنجش علمی در سطح جهان اشاره می شود.

پایگاه­های اطلاعاتی پرکاربرد

امروزه پایگاه های مختلفی در سطح دنیا و منطقه برای سنجش جایگاه علمی و پژوهشی کشورها در سطح دنیا و جهان اسلام مطرح شده است. در زیر به مهم ترین آنها اشاره می شود

پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس

یکی از بزرگ ترین پایگاه های نمایه سازی و چکیده نویسی با پوشش محتوایی متون علمی و پژوهشی، فنی، پزشکی، علوم اجتماعی و منابع تحت وب در جهان است که با پشتیبانی ناشر معتبر الزویر منتشر می شود. اسکوپوس دسترسی به بیش از پانزده هزار عدد از عناوین از بیش از چهار هزار ناشر را فراهم کرده است که بیش از ۱۲۸۵۰ مجله علمی، ۲۸ میلیون چکیده و سیزده میلیون پروانه های ثبت اختراع را دربرمی گیرد همچنین دارای بیش از ۱۰۰۰ مجله با دسترسی آزاد و بیش از ۵۰۰ خلاصه مقاله کنفرانس است.

پایگاه اطلاعاتی وب آو ساینس

پایگاه وب آو ساینس یک نمایه استنادی علمی است که توسط مؤسسه تامسون رویترز ایجادشده است تا جستجوی استنادی جامع را برای محققان فراهم آورد. بیش از هشتاد درصد از منابع پوشش یافته دراین پایگاه از مقاله های مجله های علمی و با موضوع کشاورزی، علوم زیستی، علوم مهندسی، پزشکی و زندگی، فیزیک و علوم شیمیایی، انسان شناسی، حقوق، علوم کتابخانه، معماری، رقص، موسیقی، فیلم و تئاتر هستند که هفت پایگاه داده های استنادی رشته های فوق را پوشش می دهند.

پایگاه اطلاعاتی سایمگو

سایمگو یک پایگاه اطلاعاتی با دسترسی آزاد است که در سال ۲۰۰۸ توسط گروه تحقیقاتی سایمگو پدید آمد. این پایگاه، مقالات علمی وابسته به مؤسسات آموزش عالی کشورهای مختلف که در پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس نمایه شده اند را ارزیابی و رتبه بندی می کند. این رتبه بندی یکی از جدیدترین و جامع ترین نظام های رتبه بندی پژوهشی دانشگاه ها و مؤسسات پژوهش محور در جهان است. این پایگاه به استفاده کنندگان اجازه می دهد تا رتبه بندی ها را مطابق با نیازهای اطلاعاتی خود دریافت کنند و با استفاده از بزرگ ترین بانک اطلاعات علمی، یعنی پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس، به نتایج قابل اعتماد، دقیق و جامع د ستر سی پابند.

رتبه بندی نواحی و کشورها

مدارک قابل استناد شامل مقالات، مرورها و مقالات کنفرانس ها هستند که مجموعه مدارک پایگاه را دربرمی گیرند.

مطابق با آمار و ارقام از سال ۱۹۹۹ تا ۲۰۱۶ از منظر شاخص پیچیدگی علمی، ایالت متحده آمریکا، استرالیا و کانادا رتبه های اول تا سوم جهانی را به خود اختصاص داده اند. ایران رتبه هشتم منطقه ای و رتبه چهلم جهانی را در سال های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۶ به خود اختصاص داده بود. همچنین نرخ رشد علمی ترکیه، عمان و امارات متحده عربی به ترتیب ۵/۵، ۳٫۳ و ۲٫۷ برابر نرخ رشد جهانی است. کسب رتبه هشتم در شاخص پیچیدگی علمی بین بیست کشور منطقه و قرارگرفتن کشورهایی مثل لبنان، امارات، اردن و کویت در رتبه های بالاتر از ایران حاکی از آن است که حجم بالایی از تولیدات علمی و استنادات ایران در علومی فراگیر و با پیچیدگی پایین است. دلیل عمده این امر را می توان در حوزه های دانست که این کشورها در آنها استنادات بالایی دریافت نموده اند. ازجمله عصب شناسی بالینی که پیچیدگی بالاتر و بالطبع فراگیری پایین تری نسبت به حوزه های علمی ایران دارند. لذا علی رغم تعداد مقالات کمتر در مقایسه با ایران، نسبت به تولیدات علمی خود، درصد استنادات بیشتری را در چنین حوزه هایی نیز دریافت کرده است.

ایران طی سال های اخیر از سال ۱۳۷۹ به بعد بود که فعالیت های مرتبط با فناوری های نانو را در دستور کار جدی خود قرارداد که جهش های در حوزه علمی پیچیده برداشت که منجر به ارتقای جایگاه ایران در سطح منطقه و جهان شد به طوری که رشد ایران در حوزه های هسته ای و نانو ۲۵۰ برابر میانگین جهان بوده است.

 راهکارهای سنجش مطلوب وضعیت علمی ایران در سطح منطقه و جهان

ایران برای ورود به حوزه های پیچیده و کمتر فراگیر نیازمند بسترسازی و ایجاد قابلیت های بیشتر نسبت کشورهای رقیب منطقه ای است. در زیر به مهم ترین راهکارها دراین حوزه اشاره می شود:

۱- در راستای بهینه سازی نظام پژوهشی و آموزشی، مسئولان و سیاست گذاران ستاد نقشه جامع علمی کشور در روزآمدسازی شاخص ها بر شاخص های کیفی نظیر شاخص پیچیدگی علمی (همچون علوم بهداشت، پرستاری، حرفه های سلامت و سایر حوزه های پزشکی و روانشناسی و…) توجه لازم را داشته باشند.

۲- از دولت انتظار می رود تا با حضور فعال راهگشای ایجاد ظرفیت ها و قابلیت های موردنیاز در تحقق دستیابی به علومی با پیچیدگی بالا، یاری رسان رشد و شکوفایی علمی کشور باشد

۳- مسئولین و دست اندرکاران نظام ارزیابی اعضای هیئت علمی آموزش و پژوهشی بایست بر ارزشیابی ایشان برمبنای حوزه فعالیت علمی شان اهتمام ورزند.

۴- سیاست گذاران عرصه علمی کشور به منظور درک هرچه بهتر و شفاف تر وضعیت موجود علمی و آگاهی از مسیر پژوهشی پیش رو، به موازات سایر نقشه های علمی از چنین نقشه هایی نیز در ارائه راهبردها و تصمیمات خود بهره مند شوند

۵- معرفی حوزه های علمی با پیچیدگی بالا و فراگیری پایین و هدایت نظام های آموزشی و پژوهشی در راستای جهت دادن به فعالیت های علمی خود در حوزه های اثرگذار

۶- محققانی که تمایل به انجام پژوهش در حوزه­های سیاست علمی دارند، پیشنهاد باید به ترسیم نقشه فضای علم از طریق پایگاه های معتبر دنیا و جهان مبادرت ورزند

جمع ­بندی

عملکرد پژوهشگران ایرانی و به تبع آن، نظام علمی ایران طی سال های اخیر، تنها بر اساس تعداد مقالات نمایه شده در پایگاه های استنادی یا تعداد استنادات به مقالات ایرانی، موردبررسی قرارگرفته است، نیاز به استفاده از روش های چند معیاره که بتواند نظام علمی ایران را از ابعاد دیگری همچون تنوع و فراگیری موردبررسی قرار دهد امری مهم و کلیدی است.

کشتی علم، پژوهش و کشور علی رغم برخورداری از هدایت­گران نخبه و ناخدایان کارآزموده، بدون داشتن نقشه و سیاست علمی و فناورانه مناسب، به موقع و سالم به مقصد نخواهد رسید. در همین راستا یکی از ملزومات سیاست گذاری کارآمد و درست در حوزه علم و پایش و تحلیل کمی و کیفی، حرکت کشور روش علم سنجی است. با تکیه بر علم­ سنجی است که می­توان کارایی تحقیقات را افزایش دهد. علاوه بر این، بررسی کیفی تولیدات علمی، ابزار مناسبی برای سیاست گذاری و برنامه ریزی صحیح و شناخت وضعیت گذشته فراهم آورده است. جمهوری اسلامی ایران بنابر گزارش مجلات معتبر علم سنجی در سطح جهان (چهلم) و در سطح منطقه جز کشورهای برتراست؛ اما در بسیاری از علوم پیچیده با معیارهای استاندارد دنیا فاصله دارد. در همین چارچوب ضروری است سیاست گذاران حوزه تحقیقات علمی به نواقضات علمی و تصمیم ­گیری کلان توجه ویژه داشته باشند.

 بهروز شاهمرادی

انتهای پیام/