الزامات دستیابی به اهداف و برنامه ‌های کلی جمعیت از منظر منابع آبی

ضرورت و اهداف پژوهش

بر اساس سیاست های کلی جمعیت که در اردیبهشت ۱۳۹۳ ابلاغ شد، همه ارکان نظام باید با توجه به اهمیت جمعیت در اقتدار ملی، برنامه ریزی لازم برای تحقق این سیاست ها را انجام دهند تا شرایط لازم برای افزایش جمعیت کشور فراهم شود. بی شک، باید تأمین نیازهای جمعیت به آب، غذا و انرژی در صدر این برنامه ریزی قرار گیرد و دستگاه های متولی با مندرجات سایر سیاست های کلی نظیر پایداری و حفاظت از منابع، خودکفایی و توسعه پایدار کشاورزی فعالیت های لازم برای تأمین امنیت غذایی و انرژی کشور و همچنین تأمین بهینه آب موردنیاز را پیگیری کنند. مشکلات آبی کشور باعث شده است تا این دیدگاه که از منظر منابع آبی، کشور ظرفیت افزایش جمعیت را ندارد در بین کارشناسان مطرح شود. به طور کلی بحث در خصوص مسائل جمعیتی، فرصتی است تا چالش های آب در کشور مورد بررسی قرار گیرد. رویکرد این گزارش، توجه به چگونگی تأمین پایدار منابع آبی در پاسخ به نیازها و متناسب با افزایش جمعیت است.

وضعیت منابع و مصارف آب در کشور

به دلیل شرایط اقلیمی، پراکنش نزولات جوی در کشور به گونه ای است که ایران در ردیف کشورهایی با محدودیت آب قرار گرفته است. متوسط بارش سالانه کشور، یک سوم متوسط بارندگی در جهان است. مطابق آمار منتشر شده توسط وزارت نیرو، متوسط ریزش های جوی در سال آبی که از اول مهر شروع و به آخر شهریور سال بعد ختم می شود، در پنجاه سال اخیر ۲۴۸ و در یازده سال اخیر، ۲۲۴ میلی متر بوده است. منابع آب تجدیدشونده نشان دهنده برخورداری یک کشور از منابع آب است که می توان بر اساس آن برنامه ریزی نمود. سرانه آب تجدیدشونده در کشور در سال ۱۳۴۰ حدود ۶۰۰۰ مترمکعب بوده که در سال ۱۳۸۷ به ۱۸۰۰ و در سال های اخیر به ۱۳۰۰ مترمکعب در سال رسیده است. این رقم در جهان حدود ۷۶۰۰ مترمکعب در سال برآورد می شود. بنابراین در حال حاضر سرانه منابع آب تجدیدپذیر در ایران، یک چهارم متوسط جهانی است.

چالش های موجود در نظام آب کشور

با فرض ثابت بودن منابع آبی، با توجه به افزایش جمعیت و سطح رفاه و بهداشت، در صورت عدم اتخاذ سیاست های مناسب، رشد تقاضا برای آب و تشدید شرایط نامطلوب منابع آبی کشور دور از انتظار نیست. توزیع نامتقارن آب در نقاط مختلف کشور، تمرکز جمعیتی در مناطق مرکزی در کنار بهره وری پایین آب در بخش کشاورزی، عدم توجه به اقتصاد آب، آلوده کردن منابع آبی و … چالش های جدی فراروی حوزه آب است که به تشدید بهره برداری و خشک و شور شدن منابع آب زیرزمینی و فرونشست دشت ها منجر شده و می شود. تداوم این وضعیت، ضمن کاهش توان تولیدات کشاورزی در کشور، زمینه عدم امکان زندگی در برخی از مناطق کشور را فراهم خواهد کرد. راهکارهای قانونی و مقررات جدید، سرمایه گذاری در زیرساخت ها و فناوری ها و همچنین راهکارهای فرهنگی- اجتماعی به صورت تدریجی ما را به حل این چالش ها امیدوارتر می سازد.

راهکارهای پیشنهادی به منظور کاهش ظرفیت برداشت آب

مهم ترین راهکارها برای کاهش برداشت و مصرف آب در کشور و میزان صرفه جویی ممکن، در ادامه تشریح شده است.

• کاهش وابستگی تأمین غذا به منابع آبی از طریق اصلاح الگوی غذایی: جایگزینی سبد تغذیه فعلی با سبد غذایی کشور ژاپن با رعایت ملاحظات فرهنگی مذهبی و افزایش سهم محصولات دریایی در سبد تغذیه

• کاهش حداکثری ضایعات محصولات کشاورزی و غذایی: کاهش ضایعات انواع محصولات به سطح حداقل های جهانی به طور مثال کاهش ضایعات غلات به ۲۹ درصد، ریشه ها و قارچ ها به ۳۳ درصد و …

• توسعه سطح زیر کشت و افزایش بهره وری کشت دیم: تولید کل گندم کشور به صورت دیم به معنای افزایش نه میلیون تنی تولید گندم دیم

• ارتقای شاخص های مکانیزاسیون: افزایش ضریب مکانیزاسیون و استفاده از فناوری اطلاعات و نرم افزارهای مدیریت ماشین آلات.

• توسعه کشت فراسرزمینی: کشت فراسرزمینی برای ۱۵ درصد تولید دانه های روغنی در کشورهای روسیه، اوکراین و قزاقستان.

• توسعه کشت گلخانه ای: احداث گلخانه های جدید و انتقال تولید از زمین های کشاورزی موجود به گلخانه تا ۵۸۰۰۰ هکتار

• اصلاح الگوی مصرف آب شرب و بهداشتی: افزایش بهره وری ابزارهای مرتبط با آب و شستشو، کاهش سهم کولرهای آبی از طریق جایگزینی یا بهبود عملکرد بازچرخانی آب خاکستری و بهبود شبکه توزیع آب شهری و جلوگیری از هدر رفتن آب.

در صورت رعایت الزامات و ملاحظات مطرح شده در ارتباط با تأمین و تقاضای غذا، ظرفیت جمعیت قابل افزایش از طریق کاهش وابستگی تأمین غذا به منابع آبی، کاهش ضایعات و توسعه کشت گلخانه ای و با حفظ سهم واردات در تأمین نیازهای داخلی، حدوداً ۲۵ تا ۳۰ میلیون نفر برآورد می شود.

الزامات تحقق راهکارهای صرفه جویی در آب

• در ادامه ابزارهای سیاستی برای تحقق راهکارهای صرفه جویی در آب ذکر شده است.

• افزایش آگاهی عمومی در خصوص ضرورت و فواید جایگزینی مصرف آبزیان

• سرمایه گذاری در افزایش ظرفیت صید کشور

• توصیه و الزام تغییرات تغذیه ای در سازمان ها، پادگان ها و …

• تنظیم تقویم زراعی برای هر منطقه و تشویق کشاورزان برای رعایت آن

• اصلاح زنجیره تأمین مواد غذایی

• اصلاح ساختار نظام توزیع محصولات غذایی

• استفاده از فناوری های جدید بسته بندی، ذخیره سازی، نگهداری و حمل و نقل محصولات

• اصلاح الگوی مصرف جامعه

• حمایت از تحقیقات بذرهای مناسب کشت دیم در اقلیم های مختلف و معرفی به کشاورزان

• توجه به راه حل های حقوقی مالکیت خرد زمین

• واگذاری زمین های متعلق به دولت برای کشت دیم

• تهیه طرح های توسعه کشت دیم در مناطق و تشویق سرمایه گذاران

• تسهیلات و کمک های بدون بازگشت

• حمایت از تولیدکنندگان داخلی تولید ماشین آلات مکانیزاسیون کشاورزی

• ایجاد شرکت های مدیریت ماشین آلات مکانیزاسیون مبتنی بر فناوری های جدید

• تشویق بخش خصوصی به سرمایه گذاری در کشت فراسرزمینی

• تقویت دیپلماسی و روابط با کشورهای هدف

• تشویق سرمایه گذاری در تولید تجهیزات گلخانه

• توسعه فناوری های جدید مرتبط با گلخانه

• تربیت نیروی ماهر برای کشت گلخانه ای

• افزایش آگاهی عمومی با هدف تغییر رفتار جامعه در مصرف آب شرب و بهداشتی و سرمایه گذاری در فناوری های جدید مرتبط با کاهش مصرف در بخش شرب و بهداشتی با ابزارهای حمایتی

جمع بندی

طبق سیاست های کلی جمعیت، همه ارکان نظام باید با توجه به اهمیت جمعیت در اقتدار ملی، برنامه ریزی لازم برای تحقق این سیاست ها را انجام دهند. لازم به ذکر است که تأمین نیازهای جمعیت به آب، غذا و انرژی باید در صدر این برنامه ریزی قرار گیرد. راهکارهای کاهش ظرفیت برداشت آب عبارتند از: کاهش وابستگی تأمین غذا به منابع آبی از طریق اصلاح الگوی غذایی، کاهش حداکثری ضایعات محصولات کشاورزی و غذایی، توسعه سطح زیر کشت و افزایش بهره وری کشت دیم، ارتقای شاخص های مکانیزاسیون، توسعه کشت فراسرزمینی، توسعه کشت گلخانه ای و اصلاح الگوی مصرف آب شرب و بهداشتی. ظرفیت جمعیت قابل افزایش از طریق کاهش وابستگی تأمین غذا به منابع آبی، کاهش ضایعات، توسعه کشت گلخانه ای و با حفظ سهم واردات در تأمین نیازهای داخلی ۲۵ تا ۳۰ میلیون نفر تخمین زده می شود.

علی‌محمد سلطانی

انتهای پیام/