استان فارس آثار تاریخی بسیار زیادی را از دوره‌های مختلف در خود جای داده است. در این میان نمی‌توان از بازارهای تاریخی این استان که در هر شهر کوچک و بزرگ خودنمایی می‌کند، به‌سادگی عبور کرد؛ بازارهایی که به درازای یک تاریخ‌اند. بازار وکیل این مجموعه ارزشمند، در شرق میدان شهرداری (شهدا) شیراز، در مجاورت […]
استان فارس آثار تاریخی بسیار زیادی را از دوره‌های مختلف در خود جای داده است. در این میان نمی‌توان از بازارهای تاریخی این استان که در هر شهر کوچک و بزرگ خودنمایی می‌کند، به‌سادگی عبور کرد؛ بازارهایی که به درازای یک تاریخ‌اند.
بازار وکیل
این مجموعه ارزشمند، در شرق میدان شهرداری (شهدا) شیراز، در مجاورت مسجد وکیل واقع شده و از ساخته‌های کریم‌خان زند است. ساخت این مجموعه از سال ۱۱۷۸ ه. ق آغاز شده و به اعتقاد برخی، کریم‌خان زند در ساخت این بازار، بازار قیصریه لار را مدنظر داشت و به روایت دیگر، کریم‌خان بازار وکیل را از روی بازار صفوی کازرون ساخته است. علی‌رغم شباهت معماری بازار به معماری دوره صفوی، این بازار چون دیگر آثار کریم‌خان زند دارای ویژگی‌ها و خصوصیات منحصربه‌فرد است و ازنظر وسعت، عرض و تزئینات بر مجموعه بازارهای قبلی رُجحان (برتری) دارد.
در ساخت و شالوده‌ریزی بازار، دقت زیادی شده، چراکه بعد از گذشت سالیان دراز و وقوع زلزله‌های متعدد، هیچ خللی در ساختمان آن، به‌ویژه در طاق بزرگ چهارسوق پدید نیامده است. مصالحی که در ساختمان بازار به‌کاررفته در بنیان، سکوها و ازاره (آن قسمت از دیوار اتاق و یا ایوان که از کف طاقچه تا روی زمین بود) تا، سنگ‌های تراشیده در قطعات نسبتاً بزرگ، و در بدنه و طاق‌ها آجر است. از دیگر نکات قابل‌توجه بازار مسئله تأمین روشنایی و تهویه هوای داخل آن است که با تعبیه بادگیر و روزنه‌هایی، به مناسب‌ترین شکل صورت گرفته است. پوشش راهروهای میانه بازار گنبدهای خوش‌طرحی است که بر روی طاق یا قوس‌های جناغی قرارگرفته‌اند. ارتفاع این طاق‌ها از کف بازار حدود یازده متر است. بالای هر یک از حجره‌ها، پنجره‌هایی تعبیه شده که روشنایی مرکز بازار را فراهم می‌سازد. نقطه مرکزی بازار، چهارسوق زیبای آن است که در محل تقاطع دو رشته بازار ساخته شده است. این بخش به شکل هشت‌ضلعی است و گنبد بزرگ و مرتفعی بر روی آن بناشده است. سطح زیرین این گنبد به شیوه زیبایی آجرچینی و تزیین شده و بر فراز آن بادگیری ساخته‌اند.
در گذشته در میانه چهارسوق، حوض مرمرین زیبایی وجود داشت که آب آن از مجرایی که از زیر کف بازار ترکش‌دوزها می‌گذشت، تأمین می‌شد. با بالا آمدن کف بازار، این حوض در زیر سطح کنونی بازار قرار گرفت. از بخش‌هایی که در دوره قاجار در کنار بازار وکیل ساخته‌اند می‌توان به بازار مسگرها و اردو بازار اشاره کرد که اولی به سال ۱۲۹۸ ه. ق و توسط حاجی میرزا معتمدالدوله ساخته شده است. هم‌زمان با ساخت بازار وکیل، بناهای دیگری نیز در کنار آن ساخته شد که از آن جمله می‌توان به ضرابخانه، گمرک و تعدادی سرا اشاره کرد.
ضرابخانه
این بنا در میانه راسته اصلی بازار و تقریباً رو به روی مدخل ورودی کاروانسرای روغنی واقع شده و محل ضرب سکه حکومت زندیه و معاملات پولی و تجاری، و به‌منزله بانک بود.
بازار حاجی
این بازار در حدفاصل خیابان لطفعلی‌خان زند و بقعه امامزاده سید میر محمد (ع) واقع شده و قدیمی‌ترین بازار شیراز است. این بازار از شمال غرب مسجد جامع عتیق آغاز می‌شود. تاریخ بنای اولیه این بازار به عهد دیلمیان و یا حتی قبل از آن برمی‌گردد. این بازار در دوره‌های بعد چندین بار تعمیر و بازسازی شده و امروزه به بازار حاجی معروف شده است. کف بازار سنگفرش است و سقف بازار آن را در دوره‌های بعد شیروانی و سپس تیرچه‌بلوک کرده‌اند. مغازه‌های بازار در مالکیت بخش خصوصی است و تغییرات و بازسازی‌های اخیر صورت اولیه آن را دگرگون کرده است.
بازار مشیر
این مجموعه ارزشمند در کنار بازار وکیل شیراز، در انتهای جنوبی آن قرارگرفته و از آثار دوره قاجاریه است که در حدود سال ۱۲۸۲ ه. ق توسط میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک بنا و عواید آن وقف حضرت سیدالشهدا (ع) شد. این مجموعه متشکل از یک رشته بازار و یک سرای بزرگ است. بازار از شمال به جنوب کشیده شده و در جنوب تا اردو بازار امتداد می‌یابد. شیوه معماری بازار شباهتی به بازار وکیل دارد اما از آن کوچک‌تر است. بازار مشیر از دو بخش شمالی و جنوبی که توسط چهارسوق وسیع و زیبایی به یکدیگر مرتبط هستند، تشکیل شده است. چهارسوق پوشش گنبدی مرتفعی دارد که در رأس آن بادگیر بزرگی تعبیه شده است. مدخل ورودی بازار از جانب چهارسوق، درهای چوبی بزرگی دارد. سردر ورودی بازار از جانب اردو بازار دارای تزئینات کاشی‌کاری زیبایی است. دالان نیز کوتاه و دارای کف سنگفرش و پوشش عرق چینی است. بازار مشیر دارای مختصر تزئینات کاشی‌کاری است و با طاق‌های ضربی مسقف شده است. سرای مشیر یا سرای گلشن در بخش شمالی بازارمشیر قرارگرفته و از طریق درگاه و دالانی با آن مرتبط است. این سرا دارای درگاه و سردری مرتفع و زیبا با تزئینات کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری است. بالای سردر، پنجره زیبایی از آجر مشبک قرار دارد که به‌عنوان نورگیر یکی از حجره‌های طبقه دوم عمل می‌کند.
بر بالای ورودی، لوح مرمری نصب شده که بر آن تاریخ ساخت، بانی و چگونگی وقف بنا حک شده است.
سرای مشیر
سرای مشیر در میانه دارای صحن وسیعی است. در وسط این صحن، حوضی بزرگ و در طرفین حوض، چهار باغچه ساخته شده است. در اطراف صحن حجره‌ها، راهروها و تالاری در دوطبقه شکل‌گرفته است. هر یک از حجره‌ها دارای ایوانی در جلو است. تعدادی از درهای چوبی و زیبای حجره‌ها به همان صورت اولیه باقی‌مانده و تعدادی دیگر تعمیر و مرمت شده است. در ضلع شمالی سرا، تالار وسیع هشت‌ضلعی وجود دارد که مهم‌ترین و زیباترین بخش بناست. این تالار دارای پوشش گنبدی بلندی است که سطح زیرین این پوشش به زیبایی کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری شده است. بر فراز گنبد نیز بادگیری تعبیه کرده و بر دهانه آن اشعاری متضمن نام دوازده امام با کاشی نوشته‌اند. در میانه تالار، حوضی قرار دارد که لبه‌ها و پاشویه‌های آن از سنگ یکپارچه است. اطراف تالار نیز چهار مغازه و چهارشاه نشین وسیع ساخته شده که پیشانی و لچکی (طرحی به شکل سه‌گوش) های آن‌ها دارای کاشی‌کاری است. این بخش دارای درها و پنجره‌های چوبی نفیسی است که تعمیر و مرمت شده است.
بازار نو شیراز
این بازار از سمت دروازه اصفهان و در امتداد بازار وکیل ساخته شده و بانی آن میرزا یوسف اشرفی مازندرانی از وزرای شیراز بود. این بازار ابتدا به بازار میرزا یوسفی شهرت داشت ولی از اواخر دوره قاجار به دلیل تازه‌ساز بودن آن به بازار نو معروف شد.
بازار جهرم
این مجموعه در مرکز شهر قدیمی جهرم واقع شده و قدمت آن به اواخر دوره زندیه می‌رسد و در سال ۱۲۵۶ ه. ق توسط حاکم وقت جهرم تجدید بناشده است. بازار جهرم شامل یک رشته بازار شمالی- جنوبی است که از خیابان جدیدالاحداث منوچهری شروع، و به محله زیر کنار ملاجواد ختم می‌شود. رشته دیگر بازار، شرقی- غربی است و از بازار نو شروع و به بازار و مسجد حاجی محمدحسین ختم می‌شود. محل تقاطع این دو رشته، چهارسوق وسیعی را شکل می‌دهد.
به نظر می‌رسد در ساخت بازار جهرم، شیوه ساختمان بازار وکیل شیراز مدنظر بوده، اما عرض کم بازار جهرم آن را تا حدی شبیه بازار قیصریه لار کرده است. گنبد چهارسوق بازار جهرم به‌صورت نیم‌کره، با ارتفاع نسبتاً زیادی بناشده و بر رأس آن بادگیر زیبایی نشسته است. گنبد با دقت طراحی و اجرا شده، به‌طوری‌که با وجود زلزله‌های شدید جهرم، کوچک‌ترین خللی در ارکان آن پدید نیامده است. در کنار بازار جهرم سه کاروانسرا قرار دارد که هم‌زمان با بازار و به‌صورت بخشی از بافت آن، ساخته شده؛ این بازار دوطبقه است و در بخش زیرین گنبد و دورتادور آن، کتیبه کاشی نصب شده است. روشنایی بازار از طریق پنجره‌های وسیعی که در بالای هر یک از مغازه‌ها تعبیه شده، تأمین می‌شود. این پنجره‌ها امکان تهویه هوای داخل بازار را نیز فراهم می‌سازد.
بازار قیصریه لار
این مجموعه در شهرستان لار و جنوب استان فارس قرارگرفته و یکی از کهن‌ترین و ارزشمندترین بازارهای تاریخی ایران به شمار می‌رود. بازار قیصریه لار دارای ویژگی‌های جالب‌توجه و منحصربه‌فردی است که موجب شده شیوه معماری آن به‌عنوان الگویی برای ساخت بازارهایی ازجمله بازارچه بلند اصفهان و سپس بازار وکیل شیراز مورداستفاده قرار گیرد. معروف است که بازار وکیل شیراز را کریم‌خان زند از روی این بازار ساخته است، با این تفاوت که بازار وکیل از آجر، و بازار لار همه از سنگ است.
مجموعه بازار قیصریه مشتمل بر دو رشته بازار شمالی- جنوبی و شرقی- غربی است و در محل تقاطع آن‌ها چهارسوق خوش‌طرحی ایجاد شده که در سایر بازارهای ایران نظیر ندارد. وسعت این چهارسوق هشت‌ضلعی حدود ۵/۱۳×۵/۱۳ متر است و دورتادور آن، مغازه‌هایی بناشده است. این چهارسوق با گنبدی از سنگ‌های تراشیده شده میخکی پوشش یافته است. ارتفاع رأس گنبد تا کف بازار به بیش از ۱۸ متر می‌رسد. در هر چهارگوشه چهارسوق، چهار باب مغازه، و در اطراف آن، مغازه‌های بیشتری ایجاد کرده‌اند. بر رأس گنبد نیز هواکشی برای تهویه هوای فضای زیرین و خنک کردن آن تعبیه شده است. پوشش طاقی بخش‌های دیگر بازار نیز از ارتفاع زیادی برخوردار است که این امر در وضعیت دما و هوای بازار تأثیر مثبتی برجای گذاشته است. کتیبه‌ای به خط نستعلیق به‌طور برجسته در سنگ نـَقر (حک) شده است.
بازار کازرون
این مجموعه که به بازار نو شهرت دارد، ظاهراً در دوره قاجار به‌جای بازاری از دوره صفویه ساخته شد. بازار قدیمی از میدان مدرسه تا میدان خیرات در محله بازار، کشیده شده و زیباتر و استادانه‌تر از بازار کنونی ساخته شده بود. بازار نو که با سنگ و گچ ساخته شده، با احداث خیابان بواسحق به دو قسمت تقسیم شده است.
*سیامک بصیری (مسئول حوزه فنی میراث‌فرهنگی اداره کل استان فارس)
