تدوین سند جامع و ملی توسعه مناطق مرزی روستایی

به گزارش پگاه خبر؛با توجه به پیچیدگی، گوناگونی و پویایی ویژگی‌ های جمعیتی، مطالعات جمعیتی در سطح ملی و منطقه‌ ای بسیار اهمیت دارد. این مطالعات در توسعه شهرها و روستاها می‌ تواند مورد استفاده قرار گیرد. در این میان، توسعه روستاهای استان‌ های مرزی کشور از اهمیت بیشتری برخوردار است. به عبارتی، تدوین سند توسعه روستاهای مرزی می‌ تواند منجر به توسعه کشور شود. بررسی پایداری جمعیتی، وضعیت اقتصادی، اجتماعی، امنیتی و زیست‌ محیطی این مناطق برای تدوین این سند لازم است. با توجه به متغیر بودن این عوامل در هر منطقه، سند مذکور باید برای هر منطقه به صورت جداگانه تهیه و تدوین گردد.

ضرورت و اهداف پژوهش

تحولات چشم‌ گیر جمعیتی در ایران و نیز تغییرات سریع جمعیت در منطقه و سطح بین‌ المللی، همراه با پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آن، نیاز به شناخت و درک عمیق و تخصصی این تحولات را بیش از پیش آشکار نموده است. مسائل نوظهور جمعیتی و ابلاغ سیاست‌ های کلی جمعیت نیاز فوق را دو چندان کرده است. علاوه بر آن، پیچیدگی، گوناگونی و پویایی ویژگی‌ های جمعیتی در دو سطح خرد و کلان، مستلزم تحول در حوزه جمعیت‌ شناسی و نیز مطالعات جمعیتی در سطح ملی و منطقه‌ ای است.

براساس آخرین گزارش‌ های سرشماری عمومی نفوس و مسکن، ۲۶ درصد از جمعیت کشور در مناطق روستایی زندگی می‌ کنند. همچنین علی‌ رغم شهرنشینی سریع و تبدیل زمین‌ های کشاورزی به مراکز مسکونی و صنعتی، هنوز اکثریت قریب به اتفاق زمین‌ ها و منابع طبیعی زیر حوزه آنها، در مناطق روستایی قرار دارند. بنابراین توجه به توسعه روستایی لازمه توسعه ملی و توسعه پایدار کلیت سرزمینی است. در این میان، روستاهای مناطق مرزی به دلایلی چون موقعیت استراتژیک و مهمی که در کشور دارند از اهمیت دوچندانی برای توسعه روستایی برخوردار هستند.

نظر به جایگاهی که روستا و روستانشین در پویایی اقتصاد کشور، از قبیل کمک به رشد اقتصادی، کنترل نرخ تورم، افزایش نرخ اشتغال و فعالیت دارد، به طور ویژه در تولید کالاهای اساسی و استراتژیک نیز موثر است. توجه به توسعه روستایی می‌ تواند بستر مناسبی برای تولیدات کشاورزی، دامی، صنعتی و خدماتی، حفظ محیط‌ زیست و امنیت، حفظ هنجارهای فرهنگی و اجتماعی و حراست و نگهبانی مرزها را فراهم نماید. بنابراین ترسیم نقشه راهی که نقش روستاها را در نظام برنامه‌ ریزی کشور تعیین نماید، از اهمیت ویژه‌ ای برخوردار است. هدف اصلی از طرح حاضر، تهیه و تدوین سند توسعه روستاهای مرزی است. این سند توسعه برای استان‌ های مرزی کشور تدوین شده است. در این پژوهش، مراحل تدوین سند توسعه مناطق مرزی روستایی در دو بخش ارائه می‌شود. در بخش سوم، سند تدوین شده برای استان‌ های مرزی کشور تشریح شده است که در این فرصت، به سند توسعه استان کردستان اشاره می‌ شود.

بخش اول

در فصل اول به کلیات تحقیق، بیان مسئله، ضرورت تحقیق و اهداف طرح پرداخته شده است. در فصل دوم، مفهوم مناطق مرزی، رویکردهای نظری توسعه مناطق مرزی و روستایی، رویکرد نظری روستای پایدار مرزی، و پیشینه مطالعات این حوزه ارائه می‌شود. مطالعه و تحلیل اسناد برنامه و سیاست‌های موجود در قالب قانون اساسی، سیاست‌ های کلی نظام، سند چشم‌ انداز بیست‌ ساله جمهوری اسلامی، و برنامه‌ های توسعه بعد از انقلاب، در فصل سوم بررسی شدند.

در فصل چهارم، روش‌ شناسی پژوهش توضیح داده شده است. در این تحقیق به منظور تجزیه و تحلیل وضعیت موجود مناطق مرزی بر اساس شاخص‌های «منطقه پایدار مرزی»، از روش تحلیل ثانویه داده‌ها و اطلاعات موجود بهره گرفته شده است. در این مرحله تلاش شده تا با استفاده از آمارها و اطلاعات موجود، وضعیت پایداری در حوزه‌های مختلف آن شناسایی شد. بدین صورت که با مراجعه به کتب، تحقیقات انجام‌شده، آمارگیری‌های نمونه‌ای و به ویژه نتایج سرشماری‌های جمعیتی کشور، اطلاعات و آمارهای لازم جمع‌آوری و تحلیل شده است. تجزیه و تحلیل داده‌ها به صورت ارقام نسبی و شاخص‌سازی است که قابلیت مقایسه داشته باشد و در دو سطح برای مناطق روستایی کل کشور و مناطق روستایی شهرستان‌های مرزی انجام گرفته است.

در مرحله دوم به منظور انتخاب راه‌حل برای چالش‌های موجود، با عنایت به پتانسل و قابلیت‌های مناطق مرزی، از روش کیفی ارزیابی مشارکتی و از تکنیک‌هایی چون گروه‌های متمرکز، مصاحبه‌های جمعی و انفرادی با افراد و سازمان‌های کلیدی و عادی برگزار شده است. پس از جمع‌آوری اطلاعات، داده‌های جمع‌آوری شده با روش‌های تحلیل کیفی به خصوص روش‌های تحلیل مضمون تحلیل شده‌اند.

بخش دوم

فصل اول این بخش به تحلیل وضعیت جمعیتی مناطق کشور پرداخته است. در این راستا، پایداری جمعیتی مناطق روستایی شهرستان‌های مرزی در چهار بعد رشد جمعیت، تراکم جمعیت، ترکیب سنی جنسی و مهاجرت مورد بررسی قرار گرفت. نتایج بررسی بیانگر نوسانات و الگوهای متنوع پایداری جمعیتی روستاهای مناطق مرزی کشور است. تحلیل وضعیت اقتصادی این مناطق در فصل دوم بررسی شده است. در بخش نخست با استفاده از شاخص‌های کلیدی اقتصادی وضعیت استان‌های مرزی کشور مورد بررسی قرار گرفت. پس از آن هر یک از استان‌ها و شهرستان‌های مرزی آنها از حیث تولید ناخالص داخلی، ارزش افزوده بخش‌های مختلف اقتصادی، توزیع بخشی اشتغال، شاخص مزیت نسبی آشکار شده، وضعیت فعالیت (نرخ بیکاری و نرخ مشارکت) و کیفیت نیروی کار مورد بررسی تفصیلی قرار گرفتند. اما برای ایجاد تصویری مقایسه‌ای و ایجاد امکان ارزیابی مقایسه‌ای از کلیه شهرستان‌های مرزی کشور، از تحلیل خوشه‌ای استفاده شده است. شاخص‌های کلیدی تعیین‌کننده وضعیت شهرستان‌ها ازجمله سهم شاغلان باسواد، سهم شاغلان با تحصیلات عالی، نرخ بیکاری، و سهم صنعت از ارزش افزوده شهرستان انتخاب شدند.

در فصل سوم، وضعیت برخورداری خانوارهای روستایی شهرستان‌های مرزی کشور از یک سری امکانات و تسهیلات عمومی بررسی گردید. مطالعات میدانی و تجربه نشان می‌دهند که اتفاقات و رخدادهای سیاسی، امنیتی و اجتماعی در مناطق مرزی ایران، از سه متغیر مهم تأثیر می‌پذیرند که عبارتند از تحریکات خارجی، مسائل ماهیت قومی و سرمایه اجتماعی. این متغیرها در فصل چهارم با عنوان تحلیل وضعیت اجتماعی و امنیتی مناطق مرزی کشور مورد ارزیابی قرار گرفته است. تحلیل وضعیت زیست‌محیطی نیز در فصل پنجم ارائه شده است. شاخص‌ها شامل: میانگین بارش (بلندمدت/ میلی‌متر)، میانگین دما، طیف‌بندی پهنه‌های زلزله، متوسط کلاس شیب اراضی مناسب و نسبت اراضی دارای قابلیت کشاورزی به کل اراضی شهرستان بوده است. این شاخص‌ها برای همه شهرستان‌های مرزی استان‌ها محاسبه شده و در سندهای استانی و به منظور دستیابی به وضعیت توسعه پایدار روستایی شهرستان‌های مرزی استفاده شده است.

بخش سوم: سند توسعه مناطق روستایی استان کردستان

در فصل اول این سند، وضعیت اقتصاد و کشاورزی، ساختار تولید و اشتغال، حمل‌ونقل و امکانات زیربنایی، جغرافیای طبیعی و محیط‌زیست، منابع آب، وضعیت محیط‌زیست، وضعیت اجتماعی، فرهنگی و بهداشتی، وضعیت سرمایه اجتماعی و توسعه انسانی، و وضعیت محرومیت زنان در استان کردستان بررسی و تحلیل شده است.

با توجه به ویژگی‌های مثبت و پتانسیل‌های بالقوه ذکر شده، و با در نظر گرفتن موقعیت خاص و وضعیت طبیعی استان کردستان و نیروی انسانی ماهر و متخصص آن، این استان می‌تواند در آینده در بسیاری از زمینه‌ها رشد یابد. اما باید توجه داشت که در مسیر توسعه استان، تنگناها و محدودیت‌هایی وجود دارد که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود:

• کمبود تأسیسات مهار، ذخیره و انتقال آب و شبکه‌های آب‌رسانی؛

• عدم تطابق منابع آب و خاک، نیمه مکانیزه بودن کشاورزی، شیب زیاد، کوچکی و پراکندگی اراضی در مناطق غربی استان و …؛

• کاهش بارندگی، به ویژه در نیمه شرقی استان و وقوع خشکسالی‌های پی در پی؛

• توسعه نیافتگی بخش صنعت و معدن متناسب با قابلیت‌های استانی؛

• فقدان شبکه‌های جمع‌آوری فاضلاب در روستاها و ضعف آن در شهرها؛

• پرهزینه بودن احداث راه‌های زمینی با توجه به وضعیت کوهستانی و صعب‌العبور بودن بسیاری از مناطق استان.

وضعیت کلی شهرستان‌های مرزی استان نیز به صورت خاص در فصل دوم بررسی شد. در نهایت، با توجه به شرایط منحصر به فرد هر شهرستان، سند مداخلات در ۱۷ بند تدوین گردید. به عنوان مثال، بند اول این سند با عنوان «توپوگرافی خاص استان و مناطق مرزی آن»، با توجه به کوهستانی بودن تمام مناطق مرزی استان کردستان، مداخلات برای روستاهای مرزی همه شهرستان‌های مرزی استان به شرح زیر آورده شده است:

• بخشی از فرایند توسعه روستاهای مرزی استان، احداث راه و تجهیز، تعمیر و نگهداری راه‌های روستایی و واصلاتی بین شهرستانی استان است؛

• تامین اعتبار به منظور احداث، بازسازی و تعمیر و نگهداری راه‌های روستایی و مواصلاتی بین شهرستانی استان؛

• تقویت زیرساخت‌های ارتباطی و حمل‌ونقل روستاهای مرزی استان به ویژه در مناطق صعب‌العبور؛

• توسعه زیرساخت‌های ارتباطی و فناوری اطلاعات، برای بهره‌مندی از مخابرات، اینترنت در روستاهای مرزی استان.

جمع‌بندی

این پژوهش با هدف تدوین سند توسعه مناطق روستایی در استان‌ های مرزی کشور انجام شده است که در سه بخش مجزا ارائه گردید. در دو بخش اول، به معرفی مفاهیم لازم، بررسی اسناد مربوطه، تعیین روش پژوهش، بررسی و ارزیابی مناطق موردنظر از منظر پایداری جمعیتی، وضعیت اقتصادی، اجتماعی، امنیتی و زیست‌ محیطی پرداخته شد. در بخش سوم، سند توسعه روستاهای مرزی برای هر استان به صورت جداگانه تهیه گردید.

ولی‌ اله رستمعلی‌ زاده

انتهای پیام/