اقدام جهانی برای پایان بی تابعیتی و پیشنهاداتی جهت سامان دادن این مسئله در ایران

به گزارش پگاه خبر؛با وجود عواقب جدی برای افراد بی تابعیتی در جهان، حداقل ۱۰میلیون نفر در سرتاسر جهان همچنان از محرومیت ها و تحقیر بابت رد شهروندی شان رنج می برند. افراد بی تابعیت از بسیاری از حقوق خود مانند داشتن اسناد هویت، اشتغال، تحصیلات و خدمات بهداشتی محروم می شوند. در این راستا، طبق قوانین بین المللی، دولت ها، قوانینی را در خصوص تابعیت تنظیم می کنند. اختیار دولت ها در خصوص تابعیت، با معاهدات بین المللی که عضوی از آن هستند، محدود می شود. برنامه اقدام جهانی، با حمایت های کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، برای پایان دادن به مسئله بی تابعیتی یک چارچوب راهنما شامل ۱۰ اقدام توسط دولت ها طی ۱۰ سال تهیه شده است. در کشور ما سیاستگذاران می توانند با استفاده از این برنامه و با توجه به شرایط کشور، خلاهای مربوط به اقامت و تابعیت موجود را برطرف کنند.

ضرورت و اهداف پژوهش

مسئله بی تابعیتی به عنوان یک هنجار بزرگ در جهان شناخته می شود. افراد بسیاری در سرتاسر جهان به این دلیل با مشکلات گسترده ای مواجه شده اند. از طرفی، عدم تفکیک میان مفاهیم اقامت و تابعیت در کشور ما سبب شده است تا سیاستگذاری حوزه مهاجرت با مشکلاتی موجه شود. همچنین، اعطای نسنجیده تابعیت می تواند از لحاظ امنیتی مشکلاتی را برای کشور به وجود آورد.

با وجود مشکلات متعددی که برای افراد بی تابعیت در سراسر جهان وجود دارد، برنامه اقدام جهانی برای پایان دادن به مسئله بی تابعیتی تهیه شده است. این اقدامات شامل حل مسائل مهم بی تابعیتی، اطمینان از اینکه هیچ کودکی بی تابعیت به دنیا نخواهد آمد، حذف تبعیض جنسیتی از قوانین تابعیتی کشورها، جلوگیری از رد درخواست تابعیت، از دست دادن یا محرومیت از تابعیت با زمینه های تبعیض آمیز و غیره می شود. با اجرای برنامه اقدام جهانی، مدیریت شایسته و اجرای موثر آن، بی تابعیتی طی یک دهه پایان خواهد یافت.

بی تابعیتی

یک فرد بی تابعیت کسی است که ملیت او تحت قوانین تابعیت هیچ دولتی شناخته نمی شود. حداقل ۱۰ میلیون نفر افراد بی تابعیت در سرتاسر دنیا وجود دارد. افراد بی تابعیت از بسیاری از حقوق خود مانند داشتن اسناد هویت، اشتغال، تحصیلات و خدمات بهداشتی محروم می شوند. برای کاهش بی تابعیتی، طبق قوانین بین المللی، دولت ها، قوانینی برای اعطا، تغییر و لغو تابعیت تنظیم می کنند.. در این راستا، کنوانسیون های ۱۹۵۴ و ۱۹۶۱ در خصوص حمایت و پیشگیری از بی تابعیتی  بنا شده اند. همچنین اختیار دولت ها در خصوص تابعیت، طبق قوانین بین الملل محدود است

اقدامات لازم برای پایان بی تابعیتی

برنامه اقدام جهانی برای پایان بی تابعیتی در سال های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۴ با حمایت کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، با وجود موانعی در اجرای این اقدامات، یک چارچوب راهنما برای به کارگیری ۱۰ اقدام توسط دولت ها طی ۱۰ سال برای پایان دادن به مسئله بی تابعیتی، تهیه کرده است که به صورت ذیل است:

• حل مسائل موجود بی تابعیتی

• اطمینان از اینکه هیچ کودکی بی تابعیت به دنیا نخواهد آمد

• حذف تبعیض جنسیتی از قوانین تابعیتی کشورها

• جلوگیری از رد درخواست تابعیت، از دست دادن یا محرومیت از تابعیت با زمینه های تبعیض آمیز

• جلوگیری از بی تابعیتی در جریان تغییر دولت ها

• اقدام به حمایت مالی از مهاجران بی تابعیت و تسهیل امکان کسب تابعیت

• اطمینان از ثبت تولد برای جلوگیری از بی تابعیتی

• صدور اسناد تابعیت برای کسانی که صلاحیت آن را دارند

• پیوستن به کنوانسیون های افراد بی تابعیت در سازمان ملل متحد

• بهبود داده های کمّی و کیفی در مورد جمعیت افراد بی تابعیت

تحلیل برنامه اقدام جهانی پایان بی تابعیتی و پیشنهاداتی جهت سامان دادن این مسئله در ایران

اقدامات سازمان ملل در حمایت از افراد بی تابعیت می تواند به منزله مداخله مثبت یا منفی درکشورهای مختلف از جمله ایران تلقی شود. ایجاد کمپین هایی برای کمک به افراد بی تابعیت، حمایت از تأسیس و فعالیت برخی گروه های مدنی، برگزاری گردهمایی های چندجانبه، تلاش برای استقرار تیم های سیار و… نمونه ای از این دخالت ها است.

همچنین برخی از مفاد این برنامه شفافیت لازم را ندارد. به عنوان مثال، در برخی موارد از کلمات «دولت های خاص و تعهدات مربوطه» استفاده شده که مصادیق آنها هرگز به صراحت بیان نشده اند. همچنین درباره بزرگ ترین «جمعیت آواره جهان» یعنی شهروندان فلسطینی و افغان که برخلاف بهره مندی بالقوه از تابعیت، از حقوق اولیه انسانی خود محروم هستند سخنی نگفته است.

در خصوص مسئله برابری حقوق زنان و مردان در اتخاذ تابعیت برای فرزندانشان، باید به این نکته توجه داشته داشته باشیم که اتخاذ هر تصمیمی در این حوزه تبعات فرهنگی، سیاسی، امنیتی خاصی را برای کشور به دنبال خواهد داشت. یکی از اولین تبعات پذیرش این اقدام، می تواند افزایش مهاجرت دختران ایرانی مجرد به خارج از کشور باشد. بنابراین، جمهوری اسلامی ایران باید رویکرد خود را مطابق موازین عقلی و شرعی تبیین نماید.

عدم تفکیک بین مفاهیم اقامت و تابعیت در کشور ما موجب شده است تا سیاستگذای حوزه مهاجرت فضای مناسبی نداشته باشد. در نتیجه، افراد از حقوق اقامتی شان برخوردار نمی شوند. در این چارچوب، شایسته آن است که بنا به اهداف متفاوت مهاجران، انواع متنوعی از اقامت، شامل اقامت دائم و موقت نظیر اقامت کاری، تحصیلی، فعالیت فرهنگی و صلح طلبانه، خدمات علمی- پژوهشی و… تعیین شده و حدود وظایف و اختیارات آن روشن شود.

اعطای نسنجیده تابعیت می تواند از لحاظ امنیتی مشکلاتی را برای کشور به وجود آورد. زیرا اعطای تابعیت به هر شخصی، حق دریافت و مطالبه همه حقوق تصریح شده در قانون اساسی و حقوق مدنی ازجمله تحصیلات، درمان و تربیت بدنی رایگان و نیز مواردی نظیر تسهیل ازدواج، اشتغال و حتی یارانه نقدی را فراهم می کند. درنتیجه، با این اقدام به افرادی که در فرهنگی متفاوت رشد یافته اند، امکان حضور در انتخابات، شرکت در فعالیت های مدنی، برگزاری تجمعات و حتی دادخواهی در سازمان ها و مراجع بین المللی واگذار می شود؛ امری که می تواند به نوعی راه نفوذ دولت های بیگانه در کشور را تسهیل کند. همچنین برخی دیگر از ایده های اصلی و مفید این برنامه برای ایران به شرح زیر است؛

• پیگیری ها و هماهنگی های لازم برای اطمینان از کسب تابعیت پدری توسط فرزندان مهاجران به ایران انجام شود.

• حمایت از بازگرداندن تابعیت به پناهندگان و بازگشت مهاجران، در چارچوب توافقنامه های سه جانبه میان کشورهای مهاجران، ایران و کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل.

• تعیین الزامات و مراحل قانونی صریح و روشن برای اعطای تابعیت.

در مورد سوم، تعیین تعداد سال های اقامت یا هزینه های درخواست تابعیت ضروی است. بر این اساس، شفافیت و روند قانونی اعطای تابعیت مهم تر از سختی یا راحتی آن است. در صراحت و مراحل قانونی اعطای تابعیت، نکات زیر باید مد نظر باشد؛

• ایجاد زمینه لازم برای دسترسی افراد متقاضی اخذ تابعیت ایران به امکانات اولیه آموزشی، بهداشتی و درمانی، سکونت و…

• ایجاد زمینه برای برنامه ریزی و ساماندهی آسیب های احتمالی از طریق آمار و اطلاعات مربوط به وضعیت جمعیت های بی تابعیت

• اجتناب از روش های پر زحمت، طولانی و ایجاد شرایط دشوار برای متقاضیان دریافت تابعیت

• صدور اسناد تابعیت برای افرادی که صلاحیتش را دارند

جمع بندی

سازمان ملل برنامه ۱۰ ساله اقدام جهانی برای پایان دادن به مسئله بی تابعیتی در جهان را تدوین کرده است. این برنامه در برخی از موارد با دخالت در قوانین داخلی به دنبال حل مسئله بی تابعیتی است. این پژوهش با تحلیل این برنامه، به دنبال تبیین ایده های خوب و بیان نقاط چالش برانگیز برای حل مسئله بی تابعیتی در ایران است تا بتوان در راستای آن برای این مسئله سیاست های درستی اتخاذ کرد.

 اسماعیل نوده فراهانی

انتهای پیام/