ارائه برنامه ای جامع برای احیای زاینده رود

به گزارش پگاه خبر: همزمان با تصویب طرح ملی‌ شدن آب در اواسط دهۀ چهل، نظم زمانی و مکانی تسهیم آب رودخانه دچار تغییر شد و یک نظام تخصیصی آمرانه بر منابع آب کشور مستقر شد. در نتیجه این نظام، شکاف بین منابع و مصارف حوضۀ آبریز زاینده ‌رود افزایش یافته و وضعیت این حوضه را تحت شعاع قرار گرفته است. با توجه به ناکارآمدی نظام فعلی منابع آبی، الزامی است که «ستاد احیای حوضۀ زاینده ‌رود» تشکیل گردد. برنامه‌ های این ستاد باید در راستای دستیابی و حفظ پایداری آبی در حوضه باشد. به عبارتی دیگر، باید نظام حکمرانی آب در این حوضه بازتعریف شود.

ضرورت و اهداف پژوهش

به منظور بررسی وضعیت ناگوار خشکی زاینده‌ رود در سطح ملی، تشکیل ستاد احیای حوضۀ زاینده ‌رود ضروری است. عواملی مانند وعده ‌های ریاست محترم جمهوری در ابتدا و انتهای دولت یازدهم در ارتباط با زاینده‌رود، شرایط ناگوار کنونی در این حوضه از قبیل وضعیت نامناسب کشاورزان شرق اصفهان که منجر به اعتراضات گوناگون آنها شده است، خشکی دائمی رودخانه زاینده‌ رود، خشک شدن تالاب گاوخونی، افزایش تنش‌ های درون و برون استانی بر سر آب و در نهایت درخواست نمایندگان استان اصفهان، توجه به این مسئله را ضروری ‌تر می ‌نماید.

ریشه ‌یابی مسائل حوضۀ زاینده ‌رود

کلیدی ‌ترین مسئلۀ موجود در ارتباط با آب، افزایش شکاف بین منابع و مصارف حوضه و به عبارتی کاهش پایداری حوضه در زمینه منابع آب است. علت ریشه‌ ای پیدایش مسائل فعلی در حوضۀ گاوخونی (زاینده ‌رود) استقرار یک نظام حکمرانی آمرانه و ناکارآمد است. این نظام از اواسط دهه چهل و همزمان با تصویب قانون ملی شدن آب به وجود آمده است که تغییر تدریجی نظم زمانی و مکانی تسهیم آب رودخانه و تبدیل آن به یک نظام تخصیصی (دستوری از بالا به پایین) با اینرسی بالا را به دنبال داشته است. به عبارتی، موجب افزایش تدریجی و عمیق شکاف منابع-مصارف این حوضه شده و مسائل کنونی را پدید آورده است. برآورد می ‌شود که زاینده ‌رود حداقل با حدود ۷۷۱ میلیون مترمکعب کمبود آب نسبت به تخصیص‌ های تعریف‌ شده مواجه باشد که با احتساب اضافه برداشت آب زیرزمینی، این کمبود به یک میلیارد مترمکعب افزایش می ‌یابد.

فازهای اجرایی برنامۀ ستاد احیای حوضۀ زاینده‌ رود

برنامه اصلی ستاد احیای حوضۀ زاینده‌رود بازتعریف «نظام حکمرانی آب حوضۀ آبریز زاینده ‌رود (گاوخونی)» و استقرار این نظام در جهت بازگرداندن پایداری آبی به حوضه است. به این منظور، یک برنامه مقدماتی برای ستاد احیای حوضۀ زاینده‌ رود، در زمان ‌بندی ‌های دو ساله و چهار ساله ارائه می‌ شود. هدف این ستاد بازگرداندن نظم زمانی و مکانی در دسترسی، برداشت و تسهیم آب و به اصطلاح پایداری به حوضۀ آبریز زاینده ‌رود در زمینۀ منابع آب است. این نظام مشارکتی و خودتنظیم است و رفتارهای ذی ‌نفعان و کنشگران گوناگون حوضه را از طریق مکانیزم ‌های اجتماعی-سیاسی، شفاف و تنظیم می‌ کند. در وهلۀ نخست، شکاف بین مصارف و منابع آبی حوضه را کاهش داده و در گام‌ های بعد پایداری آبی را به حوضه باز می ‌گرداند. تحقق برنامۀ کلی ستاد با در نظر داشتن اصول ستاد احیای حوضه زاینده‌رود، طی فازهای اجرایی زیر دنبال خواهد شد:

فاز صفر؛ طراحی چارچوب و اصول اولیۀ ستاد و نظام تطبیقی حکمرانی آب در حوضه

 به محض صدور دستور تشکیل ستاد، لازم است که اقداماتی جهت ایجاد بنیانی قوی برای عملکرد ستاد، در یک بازه زمانی نهایتاً دو ماهه انجام شود.

فاز اول؛ برقراری ارتباط با ذی‌ نفعان، شناسایی روابط بین آن‌ ها و ایجاد زمینه برای آغاز گفتگو

 در این فاز تلاش می‌ شود که ضمن شناسایی تمامی ذی ‌نفعان، ائتلاف ‌ها و قدرت هر یک، روایت ‌های هر یک از آن ‌ها از مسئله استخراج شده و زمینه برای آغاز گفتگو و مشارکت آن‌ها در تحقق هدف اصلی ستاد فراهم گردد. پیش بینی می‌شود که این فاز در مدت ۳ ماه (از شروع به کار ستاد) قابل تحقق باشد.

فاز دوم؛ اقدامات سخت و نرم‌افزاری در جهت تخفیف مسائل حوضه در کوتاه‌مدت

همزمان با شروع فاز نخست، در فاز دوم توسط بخش دیگری از ستاد مجموعه ‌ای از اقدامات سخت و نرم‌افزاری دنبال خواهد شد که علاوه بر آنکه پایداری آبی حوضه را بهبود می ‌دهد، انگیزۀ ذی ‌نفعان را برای مشارکت در طراحی و استقرار نظام تطبیقی حکمرانی آب در حوضه افزایش خواهد داد. برآوردهای اولیه حاکی از آن است که می‌ توان مجموع این اقدامات را تا پایان دولت یازدهم به انجام رساند.

فاز سوم؛ طراحی نظام تطبیقی حکمرانی آب در حوضه

در این فاز که بلافاصله بعد از پایان فاز نخست آغاز خواهد شد، ابهامات و مسائل اولیۀ حل ‌نشده شناسایی می‌شود و برای پاسخ به آنها کمیته‌ های تخصصی شکل خواهد گرفت. در واقع کمیته ‌های تخصصی، نقش ارائه‌دهندۀ پاسخ به سوالات ستاد احیا و نمایندگان ذی‌ نفعان را خواهند داشت. راه ‌حل‌ ها هم می ‌تواند در این کمیته ‌ها ارزیابی و امکان ‌سنجی شود. در این فاز که مهم ترین فاز اجرایی خواهد بود، با بهره‌ گیری از دستاوردهای اجرای فاز نخست و از طریق برگزاری جلسات گفتگوی فردی و جمعی با ذی ‌نفعان تلاش می ‌شود که ضمن جلب مشارکت آن ‌ها در طراحی نسخه نهایی نظام تطبیقی حکمرانی آب در حوضه، چارچوب اولیۀ طراحی ‌شده برای این نظام در فاز قبل به بحث و تبادل نظر گذاشته شده و مورد اصلاح و تکمیل قرار گیرد. با تحقق کامل این فاز، حس اعتماد به دولت در بین ذی‌ نفعان گوناگون افزایش یافته و تمامی ذی ‌نفعان نقش خود را در طراحی اولیۀ نظام حکمرانی آب در حوضه احساس خواهند کرد. پیش بینی می ‌شود که این فاز ظرف مدت یک سال از شروع فاز به پایان برسد.

فاز چهارم؛ اجماع ‌سازی بین ذی‌ نفعان در رابطه با نظام طراحی ‌شده در فاز قبل جهت ورود به مرحلۀ پیاده ‌سازی

با بهره ‌گیری از روش‌های گوناگون ارتباطی و با توجه به اطلاعات فراهم ‌شده در دو فاز نخست تلاش می‌ شود که اجماع‌ سازی مناسبی در رابطه با نظام تطبیقی حکمرانی آب طراحی ‌شده در حوضه صورت پذیرد. همچنین موانع باقی ‌مانده در این زمینه، مورد شناسایی قرار گرفته و تا حد امکان برطرف می ‌شوند. این فاز ظرف مدت سه ماه از پایان فاز سوم اجرا خواهد شد.

فاز پنجم؛ استقرار نظام تطبیقی حکمرانی آب در حوضۀ زاینده‌رود

در این فاز نظام حکمرانی طراحی ‌شده با مشارکت ذی ‌نفعان پیاده ‌سازی و اجرا خواهد شد تا در عرصه عمل نواقص احتمالی نظام مورد نظر شناسایی شده و اصلاح شود. پس از اصلاح این نواقص، از آنجایی که در طراحی نظام ویژگی انطباقی ‌بودن آن لحاظ شده است، این نظام قادر خواهد بود خود را با تغییرات احتمالی محیطی منطبق نموده و تحت شرایط مختلف، پایداری آبی در حوضه را حفظ نماید.

جمع ‌بندی

با توجه به وضعیت فعلی حوضۀ زاینده‌رود، لازم است که ستاد احیای حوضۀ آبریز زاینده‌ رود تشکیل گردد. هدف این ستاد باید برگرداندن پایداری منابع آبی حوضه باشد. به این منظور، در این گزارش برنامۀ مقدماتی برای این ستاد در شش فاز اجرایی و در بازه‌ های زمانی دو و چهار ساله ارائه گردید. در پایان این برنامه انتظار می‌ رود که ذی ‌نفعان گوناگون به هماهنگی نسبی برای بازگرداندن و حفظ پایداری آبی در حوضه دست یابند.

مهدی فصیحی هرندی

انتهای پیام/